ایلام را بشناسیم / معرفی عروس زاگرس
استان ایلام عروس دلربای زاگرس، سرزمینی محصور در میان دره‌ها و کوه‌هایی سربه‌فلک‌کشیده با تاریخ و تمدنی غنی است که مملو از ناگفته‌های بسیار از تاریخ هزاران ساله است.
استان ایلام به مرکزیت شهر ایلام حدود ۵۵۷,۵۹۹ نفر را در خود جای داده است. این استان در سال ۱۳۵۳ تاسیس شده و دارای ده شهرستان آبدانان، ایلام، ایوان، بدره، دره‌شهر، دهلران، چرداول، ملکشاهی، مهران و سیروان است.
ایلام سرزمینی تاریخی بوده و ناگفته‌های بسیاری را از تاریخ در دل خود جای داده، وجود آثار تاریخی زیاد و گورهای قدیمی مهر تاییدی بر این ادعا است.
ایلام دارای نفت و گاز بسیاری است، ولی با این حال تعداد بیکاران این استان زیاد بوده و محروم‌ترین استان کشور است. کانی‌های غیرفلزی نیز بخشی از معدن استان را در بر می‌گیرد. دامداری و کشاورزی پایه‌های اقتصادی استان را تشکیل می‌دهد.
رود سیمره یکی از رودهای غرب ایران است. این رود از سرشاخه‌های مهم رود کرخه است که از بلندی‌های برف‌گیر شمال غربی ایران سرچشمه گرفته و پس از گذر از شهرستان‌های دره‌شهر و شیروان چرداول در محل پل گاومیشان به رودخانه کشکان پیوسته و رود کرخه را به وجود می‌آورد.
نام‌گذاری
این منطقه قبل از حکومت رضاشاه به‌دلیل سلطه اتابکان لر بر آن، لرستان پشتکوه نام داشت. پس از آنکه ایلات لر شکست خورد و حکومت مرکزی به قدرت رسید، در زمان پادشاهی رضاشاه به موجب مصوبه هیئت وزیران و جهت ماندگار ماندن شکوه و جلال ایلامیان باستان، نام روستای حسین‌آباد، به ایلام تبدیل شد و نام ایلام به‌عنوان شهر و مرکز استانی روی این روستا گذاشته شد. استان‌های فارس و خوزستان امروزی، مناطق تمدن باستانی عیلام بودند. اما ظاهرا تصمیم دوران رضاشاه برای نام‌گذاری استان ایلام به این موضوع برمی‌گردد که منطقه پشتکوه نیز در دوره‌هایی بخشی از ناحیه عیلام باستان بوده است.
ایلام شکلی نادرست از واژه سامی عیلام به‌معنای جای بلند و منطقه کوهستانی است که پرهیز از حرف «ع» عربی در این تغییر املا تاثیر داشته است.
تاریخچه
سرزمین ایلام بخشی از کشور عیلام باستان بوده که در ۶۴۰ سال پیش از میلاد به دست آشور بانی پال تصرف شد. عیلام در کتیبه‌های بابلی «آلامتو» یا «آلام» نوشته شده که به‌معنای کوهستان یا «کشور طلوع خورشید» است. یکی از مهم‌ترین بخش‌های امپراتوری ایلام در استان ایلام کنونی قرار داشته است.
از آنجا که ایلام، بین خوزستان، بین‌النهرین، لرستان و کرمانشاه قرار دارد، بنابراین در دوره اشکانیان، جزو ماد بزرگ بوده که به تصرف ارشک درآمد. خرابه‌های شهر تاریخی سیروان در شهرستان سیروان در شمال استان ایلام، وجود دارد که به عقیده برخی از آثار و شهرهای دوره اشکانی محسوب میشود.
در دوره ساسانیان، استان ایلام جزء سرزمین «پهله» یا «پهلو»، یعنی استان بزرگی بود که بعدها توسط اعراب جبال نامیده شد. پهله سرزمینی بود که شامل اصفهان، ری، همدان، کرمانشاهان، دینور، ماسبذان یا ماسبتان (شمال و شمال غرب استان ایلام امروزی شامل ایلام، مهران، ملکشاهی، ایوان، سیروان و چرداول)، مهرجانقذق (مهرگان کده در قسمت‌های جنوب شرقی و شرق استان ایلام شامل دره‌شهر و صیمره و نواحی اطراف آن)، نهاوند، کوفه، قم، قزوین، کومش و آذربایجان بوده است. ایلام را سرزمین قلعه های ایران می‌توان نامید.
جغرافیا
استان ایلام با وسعت ۲۰٬۱۵۰ کیلومتر مربع، ۱٫۲ درصد از مساحت ایران را دربر گرفته است و بیست و دومین استان ایران از نظر وسعت محسوب میشود. این استان در غرب کشور واقع شده است.
استان ایلام از غرب به کشور عراق، از جنوب به استان خوزستان، از شرق به استان لرستان و از شمال به استان کرمانشاه محدود میشود.
ایلام یکی از استان‌های نیمه‌مرطوب کوهستانی ایران است. منطقه ایلام به غیر از نواحی جنوب غربی آن، کوهستان‌های بسیار بلند و در هم تنیده‌ای دارد که از چین‌خوردگی‌های متعدد و موازی به وجود آمده‌اند. این کوهستان‌ها در شرق و شمال شرق ایلام آن‌چنان از عظمت برخوردار است که باعث عدم ایجاد دشت‌های میان کوهی شده است. امتداد این رشته‌کوه‌ها عموما از شمال غربی به سوی جنوب شرقی است.
به‌طور کلی شمال وشمال شرق استان را ارتفاعات وکوهستان‌های بلند دربر گرفته و نیمه غربی و جنوب غربی آن از نواحی کم‌ارتفاع با شیبی به طرف غرب تشکیل یافته است که دشت‌های وسیع گرمسیر منطقه مهران، دهلران و دشت عباس در این ناحیه قرار دارد.
بیش از هفتاد درصد استان را کوهستان تشکیل می‌دهد. چین‌خوردگی‌های استان، موازی و منظم و جنس آن‌ها رسوبی و بیشتر از نوع آهک و گچ است. کوه‌های مانشت، سیوان، قلارنگ، قلاجه، لنه و چرمین از کوه‌های شمال و شمال شرق استان است. همچنین از دیگر کوه‌های استان می‌توان به سلسله ارتفاعات کبیرکوه، ارتفاعات دینارکوه، اناران، سیاه کوه، رشته‌کوه‌های کم‌ارتفاع مرزی غرب پشتکوه مشرف بر دشت‌های بین‌النهرین و رنوی مسلط بر دشت ایوان اشاره کرد که کبیرکوه و دینارکوه مهم‌ترین ارتفاعات هستند.
اقلیم
ایلام از مناطق گرمسیر کشور است بخش‌های شمالی، جنوبی و غربی استان دارای اختلاف درجه حرارت و بارندگی زیاد هستند که دلیل آن هم وجود ارتفاعات است. در نتیجه سه منطقه سردسیری، گرمسیری و معتدل در این استان وجود دارد:
مناطق کوهستانی شمال و شمال شرق دارای اقلیم نسبتا سرد و زمستان طولانی بوده و حداقل درجه حرارت در زمستان تا ۱۵ درجه زیر صفر می‌رسد، میزان بارندگی آن نیز به بیش از ۵۰۰ میلی‌متر در سال می‌رسد.
مناطق جلگه‌ای غرب و جنوب غرب استان اقلیم گرمسیری دارند. بیشترین میزان دمای این نواحی تا ۴۵ درجه بالای صفر است. متوسط بارش سالانه نیز ۲۰۰ میلی‌متر است.
مناطق میانی اقلیم معتدل دارد که در زمستان درجه حرات تا ۵ درجه زیر صفر می‌رسد و مناطق جنوبی و دره‌شهر در تابستان دارای دمای بیش از ۴۰ درجه سانتی‌گراد میشود.
به‌طور کلی ۵۰ درصد بارندگی استان درفصل زمستان، ۲۰ درصد در فصل بهار، ۲۹ درصد درفصل پاییز و ۱ درصد درفصل تابستان به وجود می‌آید.
مردم‌شناسی
کردها بیشترین جمعیت استان ایلام را تشکیل می‌دهند، سپس لرها و بعد از آن عرب‌ها تشکیل‌دهنده جمعیت این استان هستند. ایل ریزه وند، خزر و ملکشاهی از جمله ایل‌های کرد معروف در این استان هستند. بیشتر مردم این استان به زبان کردی ایلامی تکلم می‌کنند، اما لری، لکی و عربی نیز در استان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کردها در شهرستان‌های ایوان (کردی کلهری)، ایلام، ملکشاهی، مهران، سیروان، بدره و بخشی در آبدانان و دهلران زندگی می‌کنند. لرها در بخش‌هایی از شهرستان‌های دهلران، ایلام، آبدانان، دره‌شهر و بدره، لک زبان‌ها در بخش‌هایی از شهرستان‌های شیروان، چرداول و دره‌شهر سکونت دارند. در شهرستان دهلران و به‌خصوص در بخش موسیان، عرب‌ها زندگی می‌کنند.
لباس محلی
لباس‌های بومی و محلی ایلام به دست فراموشی سپرده شده و حتی در روستاهای استان نیز کمتر به چشم می‌خورد فرهنگ کلانشهرها به استان کوچکی مثل ایلام نیز ورود کرده و سبب نابودی خرده فرهنگ‌های بومی و محلی شده است.
لباس های محلی ایران همواره مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرد و پوشش محلی ایلام از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی این استان محسوب میشود.
پوشاک بانوان ایرانی از سرپوش یا سَروَن، عرقچن یا کِلاو، گُل وَنی، تا کاری، هَبر، مَقنا یا مَقنَه، قَترهَ، کَمَر چین، یَل، کُلَنجَه، سُخمَه، کراس یا شوو، شِوال، قی‌وَن و کفش تشکیل میشود.
مردان نیز از کِلاو یا کُلاه، لَچِگ یا چفیه، فَرَجِی یاکَرَک یا کَپنَک، سُخمه، عبا، خُفتان، شِوال، کِلاش و دشداشه بهره می‌جویند.
سوغات و صنایع دستی
خوراکی‌های محلی و صنایع دستی این استان که حاصل دستان هنرمند مردان و زنان این خطه است، از گذشته تابه‌حال مشهور بوده است. صنایع دستی این استان متناسب با تمامی سلیقه‌ها بوده و گردشگران را به‌سمت خود وا می‌دارد.
شیرینی بژی برساق، حلوای بگل و نان ساجی از سوغاتی‌های معروف این استان است.
گلیم برجسته ایلام با شهرتی کهن، چیغ بافی ایلام و گیوه ایلام از مهم‌ترین صنایع دستی استان ایلام است.
دیدنی‌ها
استان ایلام با داشتن منابع طبیعی بی‌نظیر و بسیار دیدنی توجه بسیاری از گردشگران را به سوی خود جلب می‌کند. جاذبه‌های این استان هم تاریخی و هم طبیعی است. این استان با وجود کوچک بودن، ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های بسیار زیادی در بخش گردشگری دارد که هر گردشگری مایل به تجربه آن است.
قلعه والی ایلام، سنگ‌نوشته آشوری (گل‌‌گل) ملکشاهی، گورستان کان گنبد ایلام، آتشکده سیاهگل ایوان، کاخ فلاحتی ایلام، سنگ‌نوشته تخت خان ایلام، طاق شیرین و فرهاد ایوان، موزه تاریخ طبیعی ایلام، دژ جولیان آبدانان، روستای کلم بدره، شهر تاریخی سیروان، شهر تاریخی ماداکتو دره‌شهر، تنگه بهرام چوبین دره‌شهر، تنگه شمشه سیروان، مسجد والی ایلام، گورستان چنار ایلام، پل گاومیشان دره‌شهر، تالاب سیاب درویش ملکشاهی، دریاچه دوقلوی سیاه‌گاو آبدانان، تنگه رازیانه ایلام، آبشار آما در ایلام، تنگ ارغوان ایلام، چشمه قیر دهلران، آبشار گچان ایلام، کبیرکوه بین مهران و خرم‌آباد، کوه سرخ خانی چرداول، دریاچه سد ایلام، تالاب زمزم در ۷۴ کیلومتری شرق ایلام و رود سیمره دره‌شهر از دیدنی‌های معروف استان هستند.
فهرست مهم‌ترین آثار ثبتی استان
شهر تاریخی سیروان، قلعه والی، سنگ‌نوشته آشوری، گورستان کان گنبد، آتشکده سیاهگل، کاخ فلاحتی، سنگ‌نوشته تخت خان، طاق شیرین و فرهاد، آبشار آما، شهر تاریخی ماداکتو، تنگه بهرام چوبین، پل گاومیشان، دریاچه دوقلوی سیاه‌گاو، تنگه رازیانه، چشمه قیر دهلران و زمین لغزش کبیرکوه موفق به ثبت در فهرست آثار ملی کشور شده‌اند.